MÂM NGŨ QUẢ NGÀY TẾT Nhiều quan niệm lắm cách thể hiện

* Huỳnh Ngọc Trảng

Ngày tết, cho dù ở thành thị hay thôn quê, giàu sang hay nghèo khó, trên bàn thờ tổ tiên hoặc trên bàn tiếp khách, hầu như nhà nào cũng trưng một mâm ngũ quả, và cố thể hiện sao cho vừa đẹp mắt và hàm ý những điều ước nguyện của gia chủ. Gọi là ngũ quả nhưng thật ra chẳng ai rõ quy định là những loại quả gì mà tùy từng địa phương với đặc trưng về khí hậu, sản vật và quan niệm riêng mà người ta chọn ra các loại quả để “thiết kế” mâm ngủ quả. Tuy nhiên, dù là loại quả gì, mâm ngũ quả vẫn mang một ý nghĩa chung: dâng cúng tổ tiên thể hiện lòng hiếu thảo và ước mong những điều tốt lành trong gia sự. Mỗi loại quả đều có mùi vị, màu sắc riêng và cũng mang những ý nghĩa nhất định.

          - Lê (hay mật phụ), ngọt thanh ngụ ý việc gì cũng trơn tru, suôn sẻ.

- Lựu, nhiều hạt, tượng trưng cho con đàn, cháu đống.

- Đào thể hiện sự thăng tiến.

- Mai, do điển phiếu mai, con gái phải có chồng hạnh phúc, không cô đơn.        - Táo (loại trái to màu đỏ tươi) có nghĩa là phú quý.

- Hồng, Quýt rực lên màu sắc mạnh mẽ, tượng trưng cho sự thành đạt.

- Thanh long – ý rồng mây gặp hội.

- Bưởi, dưa hấu: căng tròn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn.

          - Nải chuối như bàn tay ngữa, hứng lấy nắng sương đọng thành quả ngọt và che chở, bảo bọc.

- Quả trứng gà có hình trái đào tiên – lộc trời.

- Dừa có âm tương tự như là “vừa”, có nghĩa là không thiếu.

- Sung gắn với biểu tượng sung mãn về sức khỏe hay tiền bạc.

- Đu đủ mang đến sự đầy đủ và thịnh vượng.

          Xoài có âm na ná như là “xài”, để cầu mong cho tiêu xài không thiếu thốn.

          Do trái cây ngày càng nhiều, loại nào cũng ngon, bổ nên để thể hiện cao nhất lòng hiếu thảo đối với tổ tiên, đồng thời cũng nhằm để thể hiện cao nhất lòng hiếu thảo đối với tổ tiên, đồng thời cũng nhằm để thể hiện tính trình bày mỹ thuật trong con mắt thẩm mỹ độc đáo của nhân dân, nên mâm ngủ quả ngày càng phong phú hơn, và người ta cũng không câu nệ cứng nhắc: “ngũ quả” nữa mà có thể là bát, cửu, thập quả. Nhiều hơn, nhưng người ta vẫn gọi là “mâm ngũ quả” và, dù đựng trong đĩa cũng phải gọi theo xưa là “mâm”. Bởi đó là một “sản phẩm văn hóa” đã xác lập trong quá tình lịch sử lâu dài, được khuôn đúc theo quan niệm về “bộ ngũ hoàn hảo”.

Tùy theo quan niệm của từng vùng, miền, người ta sử dụng những loại quả có ý nghĩa riêng ví dụ mâm ngũ quả của người Bắc bao giờ cũng có nải chuối – thể hiện sự che chở của đất trời cho con người, nhưng người Nam thì lại cho rằng từ chuối – có âm giống từ “chúi, thể hiện sự nguy khó, không ngẩn lên được nên không dùng. Hay người Nam cũng không trưng quả cam bởi câu (quýt làm cam chịu) nhưng mâm ngũ quả của người Bắc thì không thể thiếu quả cam vỏ vàng tươi rói. Mâm ngũ quả của người Nam thườngcó các loại quả mãn cầu, dừa, đu đủ, xoài, sung ( theo câu “cầu vừa đủ xài sung) thêm “chân đế” là ba trái thơm (dứa) thể hiện sự vững vàng. Trong khi với người Bắc, hầu như tất cả các loaị quả đều có thể bày trên mâm ngũ quả, không kiên cả quả ớt (cay đắng). Miễn sao đẹp mắt và hoành tráng là được …

Chưng bày mâm ngũ quả trong những ngày thiêng liêng đầu năm đầu tháng mang ý nghĩa giữ gìn bản sắc văn hoá cội nguồn cực kỳ độc đáo của dân Việt ta.Vì vậy những người trẻ, cho dù tin hay không tin về ý nghĩa của từng loại quả theo những quan niệm của người dân ở từng địa phương, cũng nên lưu tâm, tránh dùng hay tặng các loại quả mà người ta kiêng kẻo bị nghi oan, rằng ta cố tình đem điều xui xẻo đến cho họ.

-Tại sao lại là ngũ quả?

Ngũ con số 5 là con số chỉ trung tâm. Người ta tìm thấy ở ngăn dưới lạc thư. Tự dạng chữ.. “ngũ” nguyên thể có hình chữ thập của bốn nguyên tố, cộng với điểm trung tâm. Sau này hai vạch trung tâm song song được chêm vào đấy, tức trời và đất mà giữa chúng, âm và dương tạo nên 5 nguyên tố tương tác sinh khắc của vạn vật, gọi là ngũ hành. Theo quan niện cổ đại phổ biến trong khu vực chịu ảnh hưởng nền văn hóa Trung Quốc, thường cho rằng các quy luật phổ biến đều gộp vào con số 5. Trong đại từ điển, “ngũ” có đến 12 nghĩa và một ngàn một trăm bốn mươi tám từ kép ghép với nó. Phổ biến, chúng ta có ngũ phương (Đông, Tây, Nam, Bắc và Trung ương), ngũ sắc, ngũ vị, ngũ am, ngũ tạng, ngũ kim, ngũ quan, ngũ luân, ngũ cốc… Như vậy số 5 là biểu hiện chung của sự sống là ở đây “ngũ” tự nó bảo trưng một lập thành được coi là đầy đủ của loại lễ vật dâng cúng là quả.

Đối với cư dân nông nghiệp ngũ cốc (gạo /nếp hương, lương/ gạo, thúc /đậu, tắc/ kê) là lương thực chủ đạo và ngũ quả (trái cây nói chung) là thứ yếu. Do đó, theo Chiêm thư người ta thường quan sát sự tốt xấu của “ngũ quả” sau đây để dự đoán việc được mùa của ngũ cốc: 1/ Mận chủ vào đậu; 2/ Hạnh chủ về lúa mì 3/  Đào chủ vào tiểu mạch 4/  Lật (hạt dẻ) chủ vào nếp hương; 5/ Tảo (táo) chủ vào lúa. Theo sự xác tín đã trở thành tập tục phổ biến trong dân gian nên có thể “ngũ quả” nêu trên là “chuẩn” của năm thứ quả dùng làm lễ vật bởi lẽ việc dâng lễ vật nào đều có thể là cách biểu thị sự cầu mong của người dâng lễ. Ở đây, đối với người nông dân thời cổ điều cầu mong lớn nhất là được mùa ngũ cốc.

          Qủa (trái) - biểu tượng của sung túc. Ttrái cây nói chung là biểu tượng sung túc, dồi dào vì quả thường chứa nhiều hạt được đồng nhất quả trứng vũ trụ, biểu tượng cho mọi nguồn gốc, mọi sự khởi nguyên; biểu trưng quả (với hạt bên trong của nó) biểu thị cho sự phồn thực, sinh sôi và khao khát sự bất tử hiểu theo nghĩa là  sự nối truyền dòng giống miên viễn. Theo chìu hướng này, quả bao gồm cả ý nghĩa biểu trưng vượt lên trên nhịp điệu sinh tồn của vạn vật: sự xen kẽ luân hồi của sự sống và cái chết; giữa cuộc sống dưới đất (của hạt giống) và cuộc sống dương thế…Trong văn hóa, cụ thể là trong văn học và nghệ thuật tạo hình, quả vừa là biểu trưng chung vừa biểu trưng có ý nghĩa riêng – hoặc theo sự đồng âm của nó hoặc nó được xác định bởi các tình tiết văn học truyền kỳ, thần tiên…